ELİT TÜRK ATLETLERDE GÖRÜLEN SAKATLIKLARIN

İSTATİKSEL DEĞERLENDİRİLMESİ

DÜNDAR U.*, KARAOĞLAN, O.**, TİNER, M.***

*D.E.Ü.-B.E.F.-Bed.Eğt.Spr.Bl.Araştırma Görevlisi

**D.E.Ü.-Tıp Fak.Ort ve Trav.Ana.Bl.Dl.Öğrt.Görevlisi

***D.E.Ü.-Tıp Fak.Ort ve Trav. Ana Bil Dl. Başkanı.

ÖZET

Bu çalışmanın amacı elit Türk atletlerinde görülen sakatlıkların tespit edilerek istatiksel dağılımlarını yapmak, bu sakatlıklara yol açan nedenleri belirleyebilmektir.Yapılan çalışmaya 152 elit seviyede atlet katılmıştır.Çalışmanın sonunda atletlerde görülen sakatlıkların %50'ye yakın bölümünün alt ekstrimitelerde oluştuğu belirlenmiştir.Sakatlanma nedenlerinin başında %29'luk bir oranla "Aşırı Antrenman Yüklemeleri" gelmektedir, %17'lik oranlarla "Antrenman ve Müsabaka Öncesi Yetersiz Isınma ile Yetersiz Antrenman" ikinci sırayı almaktadır. Üniversite mezunu atletlerde sakatlanma sıklığı %19 iken , ortaöğretim mezunu atletlerde bu oran %24'lere çıkmaktadır.Branşlar içinde ise orta ve uzun mesafe koşucuları sakatlanma sıklığı sıralamasında 1. sırada yer alırken, atlama branşları 2.sırada yer almaktadır.

GİRİŞ

20. yy'ın sonlarına geldiğimiz 1990'lı yıllarda her konuda olduğu gibi sporda da bilimsellik en üst düzeydedir.Başarıyı temin etmek, başarılı olabilmek için insanoğlu her türlü bilgi ve deneyimi kullanmaktan kaçınmamaktadır.Ne yazık ki performans çağının gereği olan bu durum o insanların sağlığı açısından ele alınmakta , her yıl yüz binlerce sporla uğraşan insan sakatlanmakta veya tedavileri sonuçsuz kalarak spor yaşamları sona ermektedir.Spor uygulamalarında, destek olan dallardan birisi de hiç kuşkusuz spor hekimliğidir.Yeteri kadar önem verilmeyen bu dal da artık uzmanlık alanı olarak kabul edilmiştir.Spor hekimliğinin yaptığı klinik- laboratuvar vb. çalışmaların yanı sıra biz spor bilimcilerinin de bir ekip çalışması yaparak spor sahalarındaki mevcut sakatlıkların istatistiksel dağılımlarının belirlenmesi, bunların önlenme ve tedavi yöntemleri üzerine spor hekimleri ile işbirliği gerektiğini savunmaktayız.

Bu düşünceden yola çıkarak, özellikle ülkemizde atletizm sporunda karşılaşılan sakatlıklar incelenmiştir.Bu çalışmadaki amaç , sporcularımızın ne tür sakatlıklarla, niçin karşı karşıya kaldıklarını ve bunda antrenörlerin rolünün ne olduğunu istatiki bilgilere dayalı olarak ortaya koymaktır.Fakat önemli olan bu bilgilerin sadece ortaya koyulması bir yarar getirmemektedir.Özellikle de problemlerin ortadan kaldırılması için neler yapılması gerektiğine dair çalışmalar yapmak ve çözüm için birer öneriler paketi olarak gerekli makamlara ulaştırılıp, sonuçların takip edilmesi gerektiğine de inanmaktayız.

YÖNTEM

Çalışmamızın temelini oluşturan elit Türk atletlerinin maruz kaldıkları sakatlıkların tespitinde, 1988-89 yarışma döneminde branşlarında en iyi 10 atlet, toplam 152 atlet ile çalışma yapıldı.Bu atletler ile kişisel özelliklerini tespite yarayan cinsiyet, yaş, vücut ağırlığı, boy, performans düzeylerini içeren branş , en iyi derece , millilik durumlarına ait sorulardan sonra eğitim ve kültür düzeylerini öğrenip spor yaşamlarında sakatlanıp-sakatlanmadıkları, sakatlanmanın sebebi, hangi dönemde ve yaşta olduğu, sakatlık sonrası rehabilitasyonun nasıl yapıldığı, sakatlanma sayısının çok veya azlığı gibi ana noktalardan sonra sporcuların sosyo-ekonomik durumlarını anlamaya yarayan bir dizi soru anket uygulaması şeklinde atletlere uygulandı.Burada en önemli nokta sakatlanmış sporcuların bu sakatlanmaya ait hekim raporları göz önüne alınarak sakatlık tasniflerinin yapılmasıdır.

SONUÇLAR

Tablo 1: Sporcuların cinsiyetlerine göre dağılımı,

Bayanlar 59 kişi %36.84

Erkekler 96 kişi %63.16

Tablo 2: Sporcuların Branşlara göre dağılımı,

Sprinterler 52 kişi %34.21

Atlayıcılar 28 kişi %18.42

Atıcılar 34 kişi %22.37

Ort.Uzn.Msf. 38 kişi %25.00

Tablo 3: Sporcuların yaşlarına göre dağılımı,

15-19 yaş arası 46 kişi %30.26

20-24 yaş arası 67 kişi %44.07

25-29 yaş arası 27 kişi %17.76

30 yaş ve üzeri 12 kişi %7.89

Tablo 4:Sporcuların eğitim düzeylerine göre dağılımı,

Üniversite mez. 30 kişi %19.74

Ünv. öğrencisi 64 kişi %42.11

Ort.öğrt.mezunu 35 kişi %23.03

Orta öğr.öğrencisi 23 kişi %15.13

Tablo 5: Sporcuların antrenman yaşlarına göre dağılımı,

0-5 yıl arası 72 kişi %47.36

6-10 yıl arası 55 kişi %36.18

11 yıl ve üzeri 25 kişi %16.44

Tablo 6:Branşlara göre sakatlanma dağılımları,

Branş Sakatlanmış Sakatlanmamış

Sprinter 45 kişi %86.53 7 kişi %13.46

Atlayıcı 25 kişi %89.28 3 kişi %10.71

Atıcı 30 kişi %88.23 4 kişi %11.76

Ort.Uzn.Msf 36 kişi %94.73 2 kişi %5.26

Tablo 7 : Teşhislere göre sakatlıkların dağılımı,

TOPLAM BAYAN ERKEK

A tipi sakatlık 44 kişi %28.95 12 kişi %7.89 32 kişi %21.06

B " " 20 kişi %13.16 10 kişi %6.38 10 kişi %6.38

C " " 7 kişi %4.61 3 kişi %1.97 4 kişi %2.63

D " " 12 kişi %7.89 5 kişi %3.29 7 kişi %4.61

E " " 22 kişi %14.47 7 kişi %4.61 15 kişi %9.78

F " " 29 kişi %19.8 10 kişi %6.58 19 kişi %12.50

TOPLAM 134 kişi %88.16 47 kişi %30.92 87 kişi %57.24

Bu tabloda A tipi: Hamstring-Quadriceps vb. alt ekstrimitelere ait kas-kiriş yaralanmalarını, B tipi: Patellar tendiniti, Aşil tendiniti, Ayak bileği burkulması ve topuk ezilmelerini, C tipi: Stres kırıklarını, D tipi: Üst ekstrimitelere ait kas-kiriş ve parmak sakatlıklarını , E tipi: Omurga sakatlıklarını, F tipi: kalça sakatlıklarını ve diğer sakatlıkları içermektedir.( NOT: Ankete katılan 152 sporcunun 16sı hiç sakatlığa maruz kalmamış, 2.si ise sakatlandığı halde kesin bir teşhis konulmadığı için tablo toplamı 134 kişidir.)

Tablo 8: Teşhisleri branşlara göre dağılımı,

BRANŞ A tipi B tipi C tipi D tipi E tipi F tipi

Sprint 26 kişi 5 kişi 1 kişi 1 kişi 3 kişi 9 kişi

%17.11 %3.29 %0.66 %0.66 %1.97 %5.92

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Atlama 11 kişi 6 kişi 1 kişi 2 kişi 4 kişi

%7.24 %3.95 %0.66 %1.32 %2.63

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Atma 1 kişi 2 kişi 9 kişi 13 kişi 5 kişi

%0.66 %1.32 %5.92 %8.55 %3.29

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Mesafe 6 kişi 7 kişi 6 kişi 1 kişi 4 kişi 11 kişi

koşuları %3.95 %4.61 %3.95 %0.66 %2.63 %7.24

Tablo 9: Teşhislerin yaş, boy ve vücut ağırlıklarına göre dağılımı,

A tipi B tipi C tipi D tipi E tipi F tipi

Yaş 23.750 22.100 23.714 20.250 22.409 20.739

%32.83 %14.92 %5.22 %8.95 %16.41 %14.92

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Boy 174.85 171.85 170.57 175.17 176.14 171.86

cm cm cm cm cm cm

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Vücut 63.45 62.25 60.29 71.92 80.27 61.90

ağırlığı kg kg kg kg kg kg

Tablo 10 : Sakatlanmaların antrenman yaşları ve antrenman dönemlerine göre dağılımları,

Ortalama sakatlanma yıllı 6.534 yıl

1-6 yıllar arası hazırlık dön. sakat. 64 kişi %47.76

1-6 yıllar arası müsabaka dön. sakat 43 kişi %32.08

Daha sonraki yıllarda sakatlanma 27 kişi %20.16

Tablo 11: Sakatlık tiplerinin oluş nedenlerine göre dağılımları,

SEBEP A tipi B tipi C tipi D tipi E tipi F tipi

İyi 13 kişi - - 5 kişi 1 kişi 3 kişi

ısınmama %8.55 %3.29 %0.66 %1.97

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yetersiz 5 kişi 5 kişi 6 kişi 6 kişi

antrenman %3.29 %3.29 %3.95 %3.95

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Aşırı 12 kişi 4 kişi 4 kişi 3 kişi 7 kişi 8 kişi

Antren. %7.89 %2.63 %2.63 %1.97 %4.61 %5.26

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Diğer 14 kişi 11 kişi 2 kişi 4 kişi 7 kişi 12 kişi

sebepler %9.21 %7.24 %1.32 %2.63 %4.61 %7.89

Görüldüğü gibi atletlerin maruz kaldıkları sakatlıkların büyük bir kesimi alt ekstrimiteye ait sakatlanmalardır, bu %47'lik bir orana ulaşırken, omurga bölgesinde görülen sakatlanmalar %14 , üst ekstrimiteye ait sakatlanmalar da %7.9'luk oranlarla ikinci ve üçüncü sırada yer almaktadır.Bu sakatlıkların branşlara olan dağılımlarında sprinterlerde alt ekstrimiteye ait sakatlanmalar %21.06, atlayıcılarda yine alt ekstremiteye ait sakatlanmalar %12.51 ile birinci sırada yer alırken, atıcılarda üst ekstrimiteye ait sakatlanmalar omurga sakatlıkları ile bir araya gelince %14.47 ile birinci sırada yer almaktadır.

Sakatlanmaların antrenman yaşlarına göre dağılımını incelediğimizde sakatlanmaların genellikle antrenmanın ilk yıllarında ve de hazırlık dönemlerinde oldukça yoğun olduğunu görmekteyiz, bu yıllar izinde müsabaka dönemine ait sakatlanma oranlarının da yükseldiği dikkat çekmektedir.Antrenman yaşının ilerlemesiyle sakatlanma oranının düştüğü de görülmektedir.

Sakatlanmaların sakatlanma nedenlerine göre dağılımları incelediğimizde alt ekstrimiteye ait sakatlanmalarda çoğunlukla "iyi ısınmama" üst ekstrimiteye ait sakatlanmalarında "antrenman yüklerinin iyi ayarlanamaması" omurga bölgesi sakatlanmalarında "aşırı antrenman"ın etkin sebep olduğunu görmekteyiz.

Genel olarak sakatlanmaların oluş nedenlerine baktığımızda "aşırı antrenman yüklenmeleri"nden dolayı sakatlanmalar 2.sırayı almıştır.

Sakatlanmaların eğitimle olan ilişkisine baktığımızda ise üniv. mezunu sporcularda %19.74 olan sakatlanma sıklığı, orta öğretim mezunlarında %23.03'e halen öğrenci olan sporcularda ise bu oran %57.24'e çıkmaktadır.

TARTIŞMA

Sakatlıkların dağılımında alt ekstrimiteye ait Hamstring,Adduktor,Quadriceps vb. kas-tendon yaralanmaları, yırtıkları ve çekmeleri %28.95 ile 1. sırada yer almaktadır.Bunun yanı sıra yine alt ekstrimitelerde görülen Patellar tendinit , Aşil tendiniti , ayak bileği burkulması , topuk ezilmesi vb. sakatlıklarla düşünüldüğünde %42.11'e, orta ve uzun mesafecilerin önemli problemlerinden olan stres kırıkları da bu rakama dahil edildiğinde %46.72 gibi büyük bir rakama ulaşmaktadır.Özellikle alt ekstrimitelerin yoğun olarak görev yaptığı dallardan sprinterler, atlayıcılar ve orta-uzun mesafe koşularında bu bölge sakatlıklarının yoğun olması doğaldır.(1-2-4-6-7-8-9-12).

Üst ekstrimitelerde sakatlanmaların toplamı %7.89 iken bunun içinde ciritci dirseği olanı %1.32'dir.Bu ekstrimitelerdeki sakatlanmanın büyük çoğunlukla atıcılarda olduğunu görmekteyiz.Atıcılarda yoğun olan omurga sakatlıkları ile bu rakam %22.36'ya yükselmektedir.Atma branşlarında kas kütlesinin artırılması , kuvvetin artırılması için halterle yapılan kuvvet çalışmalarının uygulanmasında gerçekten yoğun bir baskı altında kalan üst ekstrimiteler ve omurga bölgesinde sakatlanma olması doğaldır (2-5-7).

Sakatlanmaların dağılımına baktığımızda orta ve uzun mesafe koşucularının sakatlanma sıklığında %94.73 ile 1. sırada , atlayıcıların %89.28 ile 3.sırada yer aldığını görmekteyiz.Sakatlanma sıklıkları ile eğitim düzeyleri karşılaştırıldığında ise eğitim sıralamasında 1.sırada yer alan sprinterlerin sakatlanma sıklığında 4. sırada yer aldığını görmekteyiz, herhalde burada antrenör ile sporcu arasında antrenman sırasında bilginin transferinde sporcuya anlatılanları kavramakta veya anlayamamaktadır, bu da sakatlanmalara temel teşkil edebilmektedir.Bu nedenle antrenmanla ilgili bilgilerin aktarılmasında küçük yaştaki çocuklar ve gençlere , eğitim düzeyleri düşük sporculara, konu ya da konuların hiç bıkılmadan defalarca anlatılması gerekir.

Sakatlanmaların ortalama antrenman yaşı olarak 0-6 yıl arasında ağırlık kazandığı ve sakatlanmalarda ortalama yaşın 22.5 olduğu görülmektedir.(10-11-13).Spora başlama yaşının erken olduğu batılı ülkelerde 15-19 yaşları arası 1. derece risk grubu ilan edilirken (10), ülkemizde spora başlama yaşının geç olması dolayısıyla bu yaş sınırının yukarı çıkması da doğaldır.Bu nedenle antrenmana yeni başlayanlarda antrenman planlamalarının kısa vade hedefleri miktar olarak az tutulurken uzun vade hedefleri gerçeğe yakın olarak belirlenmesi ve uygulanan yük miktarlarının kişiye uygun olarak zaman içerisinde arttırılması gerekir.

Sakatlanmaların oluş nedenlerine baktığımızda aşırı antrenman yüklenmelerinin %28.35 ile 1. sırada , iyi ısınmama ve yetersiz antrenmanın ise %16.41'lik oranlarla 2. sırada yer aldığını görmekteyiz.Alt ekstrimite sakatlıklarında iyi ısınmama temel neden teşkil ederken, üst ekstrimite sakatlıklarına antrenman yüklerinin iyi ayarlanmaması (3), omurga bölgesi sakatlanmalarında aşırı ve yetersiz antrenman temel neden teşkil etmektedir.

Sonuç olarak; temel malzemenin insan olduğu, dallarında, özellikle atletizm'de bu işle uğraşan sporcuların maruz kaldıkları sakatlanmaların büyük bir çoğunlukla dışsal yüklenmeler sonucu oluştuğu görülmektedir.Bu yüklenmeleri yapanların başında gelen antrenörlerin, sporcuların sportif verimlerinde en etkin kişiler oldukları bir gerçektir.Atletlerde görülen tüm sosya-ekonomik, psikolojik vs. sorunları bir tarafa bırakırsak, antrenörün antrenman bilgisi, spor fizyolojisi, spor psikolojisi konularında ne denli iyi bilgiye sahip olması gerektiği ortaya çıkmaktadır.Gelişmekte olan genç sporcular en verimli çağlarında özellikle aşırı antrenmandan dolayı, daha sonra iyi ısınmama gibi fizyolojik kökenli antrenman bilgisine dayalı etkenlerden dolayı sakatlıklara maruz kalmaktadırlar.Bunun önlenebilmesi için temel şart, antrenör yetiştiren kurum ve kuruluşların bu işlemi çok ciddi olarak ele almaları ve yetişen antrenörlerin aynı ciddiyetle sporcuların yetişmesine önem vermeleri gerekmektedir.

LİTERATÜR

1.BIENER: Sportunfalle, BERN-1978

2.BONI, M, BENAZZO, F.:"Jumper's Knee" New Studies in Athletics, vol:2,

pp:65 LONDON-1986

3.CANDAN, N., DÜNDAR, Ü.: Atletizm Teorisi, Manisa 1988

4.CLEMEND, D.B.,TAUTON, J.E.:A quide to the prevention of running Aus.-Fam, Phys. 10-156-

164, 1981 a.

5.DİRSCHAYER:Die Lehre der Leichtathletik, No:23, BERLİN-1985

6.ERGEN, E:Spor Hekimliği, Sporda Sağlık Sorunları ve Sakatlıkları, sf:175, ANKARA-1986

7.GRAFF, K.H: Die Lehre der Leichtathletik No:25, BERLİN-1984

8.GROH, H.:Sportverletzungen und sportschaden, MÜNCHEN-1975

9.HEISS, F.:Unfallverhütung beim Sport, SCHORNDORF-1971

10.LUIDINGA, F.:Hollanda'da Sporla İlgili Sakatlıklar" 27-29/Ocak/1987 Avrupa Konseyi İkinci

Toplantısı.

11.ÖNÇAĞ, H., KIZILAY C., TAŞKIRAN E.:"Spor Yaralanmaları ve İstatiksel Değerlendirmesi" Spor

Hekimliği Dergisi, Cilt:23, Sayı:4, İZMİR-1988

12.RÖTHING, P.,GRÖSING, S.:Kursbuch, 1. Sport Biologie, pp.73-120, HAMBURG-1979.

13.RUMMELE, E.:"F.Almanya'daki Spor Kazaları", 27-29/Ocak/197, Avrupa Konseyi İkinci

Toplantısı.

Yayına Hazırlayan : Ayşe Gizem ALKAYA